जननी सुरक्षा योजना (JSY)

जननी सुरक्षा योजना (JSY) ही भारत सरकारने 2005 मध्ये सुरू केलेली मातृत्व कल्याण योजना आहे. या योजनेचा उद्देश गरीब आणि ग्रामीण भागातील महिलांना सुरक्षित प्रसूतीसाठी प्रोत्साहन देऊन भारतातील माता मृत्यू दर (MMR) आणि अर्भक मृत्यू दर (IMR) कमी करणे हा आहे. राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियान (NRHM) अंतर्गत ही योजना राबवण्यात आली आहे.

योजनेचे उद्दिष्टे:

1. सुरक्षित मातृत्वाला प्रोत्साहन देणे:
   गरीब आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल महिलांना रुग्णालयात किंवा मान्यताप्राप्त आरोग्य केंद्रांमध्ये प्रसूती करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
2. माता आणि बालमृत्यू दर कमी करणे:
   प्रसूतीदरम्यान आणि नंतर माता व बालकांच्या आरोग्यास धोका कमी करणे.
3. आरोग्यसेवा सुविधांमध्ये प्रवेश:
   गरजू महिलांना सरकारी आणि खासगी मान्यताप्राप्त रुग्णालयांमध्ये उपचार मिळवून देणे.

लाभार्थी:

1. खास प्राधान्य:

Below Poverty Line (BPL) असलेल्या गर्भवती महिला.

अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) महिलांना विशेष प्राधान्य.

2. ग्रामीण व शहरी भागातील गरीब महिला.

अंमलबजावणी:

राष्ट्रीय पातळीवर:
ही योजना आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालयामार्फत देशभरात लागू केली जाते.

राज्य पातळीवर विविधता:
राज्यांच्या गरजांनुसार आर्थिक प्रोत्साहनाची रक्कम वेगवेगळी असू शकते.

लाभ आणि आर्थिक प्रोत्साहन:

1. ग्रामीण भागातील लाभार्थी महिलांसाठी:

₹1,400 (गर्भवती महिलेसाठी).

ASHA कार्यकर्त्यांना महिलांना रुग्णालयात आणण्यासाठी ₹600.

2. शहरी भागातील लाभार्थी महिलांसाठी:

₹1,000 (गर्भवती महिलेसाठी).

ASHA कार्यकर्त्यांसाठी ₹200.

3. सीमित दोन संततीपर्यंत:

फक्त पहिले दोन जिवंत संततीपर्यंत याचा लाभ लागू.

प्रमुख वैशिष्ट्ये:

1. आरोग्य सुविधांचे महत्त्व:
   महिलांना रुग्णालयात प्रसूती करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले जाते, ज्यामुळे प्रसूतीदरम्यान होणाऱ्या जटिलतेचा धोका कमी होतो.
2. ASHAs चा समावेश:
   Accredited Social Health Activists (ASHAs) योजनेची माहिती पसरवण्यासाठी, महिलांना आरोग्य केंद्रांवर नेण्यासाठी, आणि त्यांच्या प्रसूतीनंतर मदत करण्यासाठी नियुक्त केल्या जातात.
3. मोफत सेवा:
   लाभार्थींना प्रसूतीदरम्यान वैद्यकीय तपासणी, औषधोपचार, रुग्णवाहिका, आणि आवश्यक सेवा मोफत दिल्या जातात.

लक्ष केंद्रित भाग:

योजनेत मागासलेल्या राज्यांना अधिक प्राधान्य देण्यात आले आहे. Low Performing States (LPS) आणि High Performing States (HPS) यामध्ये राज्यांची विभागणी केली आहे.

Low Performing States (LPS):
उत्तर प्रदेश, बिहार, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, झारखंड, राजस्थान, ओडिशा इ.

High Performing States (HPS):
केरळ, तमिळनाडू, महाराष्ट्र, कर्नाटक, पंजाब इ.

योजनेचे फायदे:

1. सुरक्षित प्रसूती:
   आरोग्य सुविधा मिळाल्यामुळे मातांचा जीव वाचवणे सोपे झाले.
2. महिला आरोग्य सुधारणा:
   या योजनेमुळे ग्रामीण भागातील महिलांमध्ये आरोग्याबाबत जागरूकता वाढली.
3. माता मृत्यू दर (MMR) कमी:
   योग्य काळजीमुळे MMR आणि IMR कमी करण्यात यश आले आहे.

आवश्यक कागदपत्रे:

1. लाभार्थीची ओळख पटवण्यासाठी आधार कार्ड किंवा ओळखपत्र.
2. गर्भवती असल्याचे प्रमाणपत्र.
3. BPL असल्याचे प्रमाणपत्र (गरजेनुसार).
4. SC/ST असल्याचे प्रमाणपत्र (जर लागू असेल तर).

योजना कशी लागू करावी:

1. जवळच्या आरोग्य केंद्रात (PHC/CHC) किंवा ANM/ASHA कार्यकर्त्यांशी संपर्क साधावा.
2. आवश्यक तपासण्या पूर्ण केल्यानंतर महिलेला लाभासाठी नोंदणी करावी लागते.

सारांश:

जननी सुरक्षा योजना ग्रामीण आणि गरीब महिलांसाठी एक महत्त्वाची योजना आहे. सुरक्षित प्रसूतीच्या दृष्टीने आर्थिक आणि वैद्यकीय सहाय्य पुरवून मातांच्या आरोग्याचे संरक्षण करण्याचे उद्दिष्ट या योजनेने साधले आहे.