कपाशीवरील प्रमुख रोग, किडी आणि प्रभावी उपाय योजना

कपाशी (कॉटन) पिकावर विविध प्रकारचे रोग येतात, जे उत्पादनात घट आणि गुणवत्तेवर परिणाम करू शकतात. खाली कपाशीवरील प्रमुख रोग, त्यांची लक्षणे आणि उपाय दिले आहेत.

1)बोंडअळी (Pink Bollworm, American Bollworm, Spotted Bollworm)

लक्षणे:

बोंडावर छिद्र पडून आतील भाग खराब होतो.

बोंड पूर्ण वाढीच्या आधीच गळतात.

झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन कमी होते.

उपाय:
✅ सांस्कृतिक नियंत्रण – कपाशीच्या अवशेषांची योग्य विल्हेवाट लावावी.
✅ यांत्रिक नियंत्रण – फेरोमोन सापळे (5 ते 10 प्रति एकर) वापरावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – क्लोथियानिडीन 50% WG (0.2 ग्रॅम/लीटर), फ्लूबेंडियामाईड 39.35% SC (0.3 मिली/लीटर) यांसारखी कीटकनाशके फवारणी करावी.

2)तुडतुडे (Aphids, Jassids, Whiteflies)

लक्षणे:

पाने खाली वळतात आणि पिवळी पडतात.

झाडाचा रस शोषल्यामुळे वाढ खुंटते.

काही वेळा सोबत विषाणूजन्य रोग होतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) किंवा दशपर्णी अर्क फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) किंवा अॅसिटामिप्रिड 20% SP (0.2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

करपा रोग (Alternaria, Myrothecium, Cercospora)

लक्षणे:

पानांवर तपकिरी, गोलसर डाग पडतात.

डाग वाढून पाने गळतात.

झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन कमी होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा हार्झिआनम किंवा बॅसिलस सब्टिलिस यांचे जैविक नियंत्रण करावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

4)मर रोग (Bacterial/Fungal Wilt)

लक्षणे:

रोपटी मरतात किंवा मोठ्या झाडांची पाने गळतात.

फांद्यांवर गडद पट्टे दिसतात.

झाडातील रसवाहिन्या खराब होतात.

उपाय:
✅ प्रतिरोधक वाण – रोहन, सुसंवाद, अजय अशा रोगप्रतिरोधक वाणांचा वापर करावा.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॉपर ऑक्सीक्लोराईड 50% WP (3 ग्रॅम/लीटर) किंवा स्ट्रेप्टोसायक्लिन (1 ग्रॅम/10 लिटर) फवारणी करावी.

5)पांढरी माशी (Whitefly)

लक्षणे:

पाने पिवळी पडून झाडाचा वाढ खुंटते.

मधुरस स्रवण्यामुळे काळी बुरशी येते.

यामुळे CLCV (Cotton Leaf Curl Virus) रोगाचा प्रसार होतो.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – पिवळे चिकट सापळे (Yellow Sticky Traps) बसवावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – थायामेथोक्झाम 25% WG (0.2 ग्रॅम/लीटर) किंवा बुप्रोफेझिन 25% SC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

6)रक्तवर्णी रोग (Reddening Disease)

लक्षणे:

पाने लालसर पडतात आणि वाढ खुंटते.

बहुतेक वेळा झिंक किंवा नायट्रोजनच्या कमतरतेमुळे होतो.

उपाय:
✅ माती परीक्षण करून योग्य खत व्यवस्थापन करावे.
✅ झिंक सल्फेट (25 किलो/हेक्टर) आणि नायट्रोजनयुक्त खतांचा पुरेसा पुरवठा करावा.

सर्वसाधारण उपाय योजना:

✔ फेरोमोन सापळे वापरणे – किडींच्या नियंत्रणासाठी प्रभावी.
✔ पीक फेरपालट (Crop Rotation) – त्याच जमिनीत वारंवार कपाशी न लावणे.
✔ स्वच्छता ठेवणे – गळून पडलेली पाने, बोंडे आणि अ

7. उंट माशी (Thrips)

लक्षणे:

• पाने संकुचित होतात आणि त्यांचा रंग राखाडी-सोनेरी पडतो.
• पाने विकृत होऊन वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क 5% फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – स्पायनेटोराम 11.7% SC (0.3 मिली/लीटर) किंवा फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

8. करड्या ठिपक्यांचा करपा (Grey Mildew)

लक्षणे:

• पानांवर करड्या रंगाचे बुरशीचे ठिपके पडतात.
• पाने वाळून गळतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा हार्झिआनम बुरशीनाशक (5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (1 ग्रॅम/लीटर) किंवा सल्फर 80% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

9. मुळकूज (Root Rot)

लक्षणे:

• रोपट्यांची मुळे कुजतात आणि झाडे अचानक सुकतात.
• जमिनीत पांढऱ्या किंवा काळ्या रंगाच्या बुरशीचे वाढ दिसते.

उपाय:
✅ माती शुद्धीकरण – ट्रायकोडर्मा किंवा रायझोबियम जैविक बुरशीनाशके जमिनीत मिसळावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

10. विषाणूजन्य वाळवी रोग (Leaf Curl Virus – CLCV)

लक्षणे:

• पाने गुंडाळली जातात आणि झाडाची वाढ खुंटते.
• नवीन फुटी विकृत होतात.
• हा रोग पांढरी माशी पसरवते.

उपाय:
✅ संपूर्ण प्रतिबंधक उपाय योजना आवश्यक
✅ पांढरी माशी नियंत्रण – इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) किंवा थायामेथोक्झाम 25% WG (0.2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.
✅ रोगप्रतिकारक वाणांचा वापर करावा

गड्डा वाळवी (Stem Borer)

लक्षणे:

खोडामध्ये छिद्र पडतात आणि झाड वाळते.

झाडाच्या खोडात सुर

12. खोड कुरतडणारी अळी (Stem Girdler)

लक्षणे:

• अळी खोडाभोवती गोल काप करून झाड तोडते.
• झाडे एकदम सुकतात आणि उत्पादनावर परिणाम होतो.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – संक्रमित झाडे लगेच काढून टाकावीत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – क्विनॉलफॉस 25% EC (1.5 मिली/लीटर) किंवा क्लोरोपायरीफॉस 20% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

13. लाल कोळी (Red Spider Mite)

लक्षणे:

• पानांवर लहान लालसर ठिपके दिसतात.
• पाने सुकतात आणि गळतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क 5% फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – प्रोपरगाइट 57% EC (1 मिली/लीटर) किंवा डायकोफॉल 18.5% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

14. फुलकिडे (Flower Thrips)

लक्षणे:

• फुलांचा आकार बारीक होतो आणि फळधारणा कमी होते.
• फुलांचा रंग गडद पिवळसर पडतो.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – फेरोमोन सापळे लावावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – स्पायनेटोराम 11.7% SC (0.3 मिली/लीटर) किंवा अॅसिटामिप्रिड 20% SP (0.2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

15. हिरव्या तुडतुडी (Green Leaf Hopper)

लक्षणे:

• पाने जळल्यासारखी दिसतात आणि वाकतात.
• झाडाची वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी तेल (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

16. करडी भुरी (Powdery Mildew)

लक्षणे:

• पानांवर आणि खोडावर पांढऱ्या रंगाची बुरशी वाढते.
• पाने पिवळी पडून गळतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा हार्झिआनम जैविक बुरशीनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – सल्फर 80% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा हेक्झाकोनॅझोल 5% SC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

17. बुरशीजन्य करपा (Anthracnose)

लक्षणे:

• पाने, खोड, आणि फळांवर काळसर ठिपके दिसतात.
• झाड कमजोर होते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा बुरशीनाशक 5 ग्रॅम/लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

18. तुडतुडे (Aphids)

लक्षणे:

• झाडाच्या कोवळ्या पानांवर आणि देठांवर काळसर किंवा हिरवट रंगाचे लहान किडे आढळतात.
• पाने गुंडाळतात आणि वाकतात.
• मधाळ स्रावामुळे बुरशी (सोटी मोल्ड) वाढते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) किंवा डशपर्णी अर्क फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) किंवा थायामेथोक्झाम 25% WG (0.2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

19. फुल व बोंड अळी (Pink Bollworm)

लक्षणे:

• बोंडामध्ये छिद्र करून आत अळी राहते.
• बोंडांची वाढ खुंटते आणि आतील तंतू खराब होतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – फेरोमोन सापळे (5 सापळे/एकर) लावावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – प्रोफेनोफॉस 50% EC (2 मिली/लीटर) किंवा क्लोरोपायरीफॉस 20% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

20. पांढरी माशी (Whitefly)

लक्षणे:

• पाने पिवळी पडतात आणि वाळतात.
• विषाणूजन्य रोग (CLCV) पसरवते.
• मधाळ स्रावामुळे सोटी मोल्ड बुरशी वाढते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – अॅसिटामिप्रिड 20% SP (0.2 ग्रॅम/लीटर) किंवा फेनप्रोपाथ्रिन 10% EC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

21. करपा रोग (Leaf Spot)

लक्षणे:

• पानांवर तपकिरी किंवा काळसर ठिपके दिसतात.
• पाने वाळतात आणि गळतात.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा बुरशीनाशक (5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (1 ग्रॅम/लीटर) किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

22. तणांचा प्रादुर्भाव

लक्षणे:

• तणांमुळे अन्नद्रव्ये आणि पाण्याचा तुटवडा निर्माण होतो.
• रोग आणि किडींसाठी तण निवासस्थान ठरतात.

उपाय:
✅ यांत्रिक उपाय – तण वेळीच काढून टाकावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – पेंडीमिथालिन 30% EC (500 मिली/एकर) किंवा क्विझालोफॉप इथायल 5% EC (400 मिली/एकर) फवारणी करावी.

23. बोंड गळ रोग (Boll Shedding)

लक्षणे:

• फुलांचे आणि बोंडांचे गळणे वाढते.
• उत्पादन कमी होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – हुमिक अॅसिड आणि अमिनो अॅसिड स्प्रे करावा.
✅ रासायनिक नियंत्रण – NAA (नॅफ्थलीन अॅसिटिक अॅसिड) 4.5% SL (4 मिली/10 लिटर) किंवा प्लॅनोफिक्स (4 मिली/10 लिटर) फवारणी करावी.

24. फुलकिडे (Flower Bud Thrips)

लक्षणे:

• फुलांवर लहान तपकिरी किडे दिसतात.
• फुलधारणा कमी होते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी तेल (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – स्पायनेटोराम 11.7% SC (0.3 मिली/लीटर) किंवा फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

25. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता

लक्षणे:

• पाने पिवळी पडतात (नायट्रोजन कमी).
• पानांवर लालसर रंग येतो (फॉस्फरस कमी).
• झाडाची वाढ खुंटते (कॅल्शियम आणि जस्त कमी).

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – जैविक खतांचा वापर करावा.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फेरस सल्फेट (1 ग्रॅम/लीटर), झिंक सल्फेट (0.5 ग्रॅम/लीटर) आणि मॅग्नेशियम सल्फेट (1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

26. तापमान आणि हवामानामुळे होणारे नुकसान

लक्षणे:

• उष्णतेमुळे पानांचा रंग बदलतो आणि पिकाचे उत्पादन घटते.
• अतिवृष्टीमुळे मुळे कुजतात आणि पिक सुकते.

उपाय:
✅ पाणी व्यवस्थापन – योग्य ड्रेनेज आणि सिंचन वेळेवर करावे.
✅ पिक संरक्षण – उष्णतेपासून बचाव करण्यासाठी सेंद्रिय गच्चे आणि मल्चिंग करावे.

27. फुटवा रोग (Root Rot)

लक्षणे:

• झाडाची वाढ खुंटते आणि पाने वाळतात.
• मुळे कुजतात आणि झाड अचानक सुकते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा बुरशीनाशक (5 ग्रॅम/लीटर) मुळांना टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

28. विषाणूजन्य वाळवा (Cotton Leaf Curl Virus – CLCV)

लक्षणे:

• पानांवर दाट, गुंडाळलेले, पांढरट ठिपके दिसतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादनावर परिणाम होतो.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – संक्रमित झाडे उखडून नष्ट करावीत.
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – थायामेथोक्झाम 25% WG (0.2 ग्रॅम/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

29. करडी भुरी बुरशी (Grey Mildew)

लक्षणे:

• पानांवर करड्या रंगाची बुरशी वाढते.
• पाने वाळून गळतात आणि झाड कमकुवत होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – सल्फर 80% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा हेक्झाकोनॅझोल 5% SC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

30. कोळी (Mites)

लक्षणे:

• पानांवर लहान, लालसर/पिवळसर ठिपके दिसतात.
• पाने वाळतात आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी तेल (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – प्रोपरगाइट 57% EC (1 मिली/लीटर) किंवा डायकोफॉल 18.5% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

31. गाळीव बोंड गळ (Premature Boll Shedding)

लक्षणे:

• बोंड लहान अवस्थेतच गळतात.
• उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – अॅमिनो अॅसिड स्प्रे करावा.
✅ रासायनिक नियंत्रण – NAA (नॅफ्थलीन अॅसिटिक अॅसिड) 4.5% SL (4 मिली/10 लिटर) किंवा प्लॅनोफिक्स (4 मिली/10 लिटर) फवारणी करावी.

32. मुळकुज रोग (Fusarium Wilt)

लक्षणे:

• झाडे सुकतात आणि खोड नरम होते.
• मुळांवर तपकिरी डाग पडतात आणि वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक मुळांना टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

33. पांढरट भुरी (Downy Mildew)

लक्षणे:

• पानांवर पांढरट कापसासारखी बुरशी वाढते.
• पाने वाळून झाड कमकुवत होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 8% + मॅन्कोझेब 64% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

34. डिंक गळ रोग (Gummy Stem Blight)

लक्षणे:

• खोडातून चिकट डिंकासारखा पदार्थ बाहेर पडतो.
• झाड कमकुवत होते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा 5 ग्रॅम/लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

35. खोडकुज रोग (Stem Rot)

लक्षणे:

• खोडात पोकळी निर्माण होते आणि झाड सुकते.
• खोडाजवळून कुजल्यासारखा वास येतो.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा 5 ग्रॅम/लीटर मुळांना टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

36. फुलांचे काळवंडणे (Black Arm Disease)

लक्षणे:

• फुलं काळी पडतात आणि गळून पडतात.
• बोंड कमी धरतात आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा स्ट्रेप्टोमायसिन 500 PPM (1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

37. गरजेपेक्षा जास्त नत्र (Nitrogen Toxicity)

लक्षणे:

• पाने मोठी आणि गर्द हिरव्या रंगाची होतात.
• फुलधारणा कमी होते आणि बोंड कमी लागतात.

उपाय:
✅ खत व्यवस्थापन – नत्रयुक्त खतांचा अतिरेक टाळावा आणि संतुलित खतांचा वापर करावा.
✅ फवारणी – कॅल्शियम नायट्रेट (1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

कपाशी पिकावर येणाऱ्या अजून काही महत्त्वाच्या रोग व किडींबद्दल माहिती आणि त्यावर उपाय पुढीलप्रमाणे आहेत:

38. खोड माशी (Stem Girdler – Apion sp.)

लक्षणे:

• कीड खोडात छिद्र करते आणि आतील भाग खाते.
• खोड कमकुवत होऊन झाड वाकते किंवा मोडते.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – प्रभावित भाग कापून टाकावा.
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – क्लोरोपायरीफॉस 20% EC (2 मिली/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

39. फळ पोखरणारी अळी (Pink Bollworm – Pectinophora gossypiella)

लक्षणे:

• अळी बोंडात प्रवेश करून आतील भाग खाते.
• बोंड काळे पडून गळतात किंवा अपूर्ण वाढ होऊन उघडतात.

उपाय:
✅ शेती व्यवस्थापन – बाधित बोंड वेचून नष्ट करावेत.
✅ बायोपेस्टिसाईड – Bacillus thuringiensis (Bt) आधारित जैविक कीटनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फ्लुबेंडियामाईड 39.35% SC (0.2 मिली/लीटर) किंवा प्रोफेनोफॉस 50% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

40. थ्रिप्स (Thrips – Thrips tabaci)

लक्षणे:

• पाने कुरतडली जातात आणि चुरगळतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – निळ्या चिकट सापळ्यांचा वापर करावा.
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी तेल (5%) किंवा वर्टिसिलियम लॅकॅनी बुरशीनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) किंवा अॅसिटामिप्रिड 20% SP (0.3 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

41. खोड पोखरणारी अळी (Stem Borer – Sphenoptera spp.)

लक्षणे:

• अळी खोडातून आत शिरते आणि झाड वाळते.
• उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घटते.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – बाधित झाडे काढून नष्ट करावीत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – क्लोरोपायरीफॉस 20% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

42. गडद ठिपके असलेला करपा (Alternaria Leaf Spot)

लक्षणे:

• पानांवर गडद तपकिरी ठिपके येतात.
• पाने वाळून गळतात आणि झाडाची वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क किंवा ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

43. बोंड कुज (Boll Rot – Aspergillus niger)

लक्षणे:

• बोंडावर काळसर किंवा करड्या रंगाचे डाग पडतात.
• बोंड आतून कुजतात आणि खराब होतात.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – बाधित बोंड वेचून नष्ट करावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कॅप्टन 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

44. पांढऱ्या माशीने होणारा विषाणू रोग (Whitefly Transmitted Virus Disease)

लक्षणे:

• पानांवर पिवळसर ठिपके आणि वळणे दिसतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन कमी होते.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – बाधित झाडे वेचून नष्ट करावीत.
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) किंवा बायो-पेस्टीसाईड वापरावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) किंवा डायनोटिफ्युरान 20% SG (0.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

45. लष्करी अळी (Armyworm – Spodoptera litura)

लक्षणे:

• अळी पानं आणि कोवळी फळं कुरतडते.
• झाडाचा विकास कमी होतो.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – अळ्या वेचून नष्ट कराव्यात.
✅ बायोपेस्टिसाईड – Bacillus thuringiensis (Bt) आधारित जैविक कीटनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – इंडोक्साकार्ब 15% SC (1 मिली/लीटर) किंवा क्लोरँट्रानिलीप्रोल 18.5% SC (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

46. बोंड किडा (Cotton Boll Weevil – Anthonomus grandis)

लक्षणे:

• बोंडात कीड शिरते आणि आतील भाग खाते.
• बोंड पूर्ण विकसित होत नाहीत आणि खराब होतात.

उपाय:
✅ शेती व्यवस्थापन – बाधित बोंड वेचून नष्ट करावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) किंवा लॅम्बडा सायहॅलोथ्रिन 5% EC (1 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

47. लाल कोळी (Red Spider Mite – Tetranychus urticae)

लक्षणे:

• पानांवर पांढरट ठिपके आणि जाळ्यासारखी रचना दिसते.
• पाने वाळतात आणि झाड कमजोर होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी तेल (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – प्रोपरगाइट 57% EC (1 मिली/लीटर) किंवा डायकोफॉल 18.5% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

48. बुरशीजन्य मुळकुज (Rhizoctonia Root Rot)

लक्षणे:

• मुळे कुजतात आणि झाड सुकते.
• झाडाची वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक मुळांना टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

49. तुडतुड्याचा प्रादुर्भाव (Leafhopper – Amrasca biguttula biguttula)

लक्षणे:

• पाने पिवळी पडतात आणि कडांवरुन वळू लागतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन कमी होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय नियंत्रण – निंबोळी अर्क 5% फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – थायोमेथोक्साम 25% WG (0.3 ग्रॅम/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

50. कापसाची तुषारजन्य करपा (Bacterial Blight – Xanthomonas axonopodis pv. malvacearum)

लक्षणे:

• पानांवर काळसर ठिपके येतात आणि पाने वाळतात.
• बोंडांवरही काळसर चट्टे येतात आणि बोंड खराब होते.

उपाय:
✅ बियाण्यांवर प्रक्रिया – कार्बेन्डाझिम + थायरम (2 ग्रॅम/किलो बियाणे) टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॉपर ऑक्सीक्लोराईड 50% WP (3 ग्रॅम/लीटर) किंवा स्ट्रेप्टोसायक्लिन (0.1 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

51. पांढऱ्या माशीच्या प्रादुर्भावामुळे होणारा विषाणूजन्य रोग (Cotton Leaf Curl Virus – CLCV)

लक्षणे:

• पाने वरच्या बाजूला गुंडाळली जातात.
• झाडाच्या वाढीवर परिणाम होतो आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – डायनोटिफ्युरान 20% SG (0.5 ग्रॅम/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

52. जड मुळकुज (Heavy Root Rot – Macrophomina phaseolina)

लक्षणे:

• मुळे काळसर पडतात आणि झाड वाळते.
• झाडाच्या वाढीवर परिणाम होतो.

उपाय:
✅ जैविक नियंत्रण – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक मुळांजवळ टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॅप्टन 50% WP (3 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

53. तपकिरी ठिपक्यांचा करपा (Brown Spot – Cercospora gossypina)

लक्षणे:

• पानांवर लहान तपकिरी ठिपके दिसतात.
• पाने वाळतात आणि झाड कमजोर होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक वापरावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

54. हळद्या माशी (Aphid – Aphis gossypii)

लक्षणे:

• पाने चिटचिटीत होतात आणि सुकतात.
• नवीन अंकुर वाकतात आणि झाडाची वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – प्रादुर्भाव झालेली पाने वेचून नष्ट करावीत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – थायोमेथोक्साम 25% WG (0.3 ग्रॅम/लीटर) किंवा डायमिथोएट 30% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

55. करड्या ठिपक्यांचा करपा (Grey Mildew – Ramularia areola)

लक्षणे:

• पानांवर करडे किंवा पांढरट ठिपके दिसतात.
• पाने गळतात आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – सल्फर 80% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

56. उशिरा कुज (Late Blight – Phytophthora spp.)

लक्षणे:

• झाडाच्या खोडाजवळ काळसर कुज दिसते.
• पाने गळतात आणि झाड मरते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक वापरावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) किंवा कॅप्टन 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

57. बोंड सुरवंट (Cotton Bollworm – Helicoverpa armigera)

लक्षणे:

• अळी बोंडाच्या आत शिरून आतील भाग खाते.
• बोंड पूर्ण विकसित होत नाहीत.

उपाय:
✅ बायोलॉजिकल कंट्रोल – Bacillus thuringiensis (Bt) जैविक कीटनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फ्लुबेंडियामाईड 39.35% SC (0.2 मिली/लीटर) किंवा प्रोफेनोफॉस 50% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

58. करपा आणि बोंड कुज (Anthracnose – Colletotrichum gossypii)

लक्षणे:

• बोंडांवर तपकिरी डाग दिसतात आणि आतून कुजतात.
• झाडावर पानगळ होते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ बियाणे प्रक्रिया – कार्बेन्डाझिम + थायरम (2 ग्रॅम/किलो बियाणे).
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॅप्टन 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

59. मर रोग (Damping Off – Pythium spp., Rhizoctonia spp.)

लक्षणे:

• रोप उगवल्यानंतर काही दिवसांतच वाळते आणि मरते.
• जमिनीच्या पातळीवर खोड पातळ होते आणि कुजते.

उपाय:
✅ बियाणे प्रक्रिया – ट्रायकोडर्मा विरिडी (5 ग्रॅम/किलो बियाणे) किंवा कार्बेन्डाझिम + थायरम (2 ग्रॅम/किलो बियाणे) टाकावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॅप्टन 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मेटालॅक्सिल 35% WP (1.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

60. करड्या रंगाची बुरशी (Grey Mold – Botrytis cinerea)

लक्षणे:

• बोंडांवर करड्या रंगाची बुरशी वाढते.
• बोंड फुटत नाहीत आणि आतून खराब होतात.

उपाय:
✅ बायोलॉजिकल कंट्रोल – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक वापरावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

61. लाल माशी (Red Cotton Bug – Dysdercus cingulatus)

लक्षणे:

• बोंडांवर हल्ला करून आतील बिया खराब करतात.
• झाडावर लालसर रंगाचे किडे दिसतात.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – कीड जमा झालेली पाने वेचून नष्ट करावीत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) किंवा थायोमेथोक्साम 25% WG (0.3 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

62. खोड कीड (Stem Borer – Earias vittella)

लक्षणे:

• कीड झाडाच्या खोडात छिद्र करते आणि आतून खाते.
• झाड कमकुवत होते आणि वाढ खुंटते.

उपाय:
✅ बायोलॉजिकल कंट्रोल – Bacillus thuringiensis (Bt) जैविक कीटनाशक फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – प्रोफेनोफॉस 50% EC (2 मिली/लीटर) किंवा क्लोरपायरीफॉस 20% EC (2 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

63. भुरी रोग (Powdery Mildew – Leveillula taurica)

लक्षणे:

• पानांवर आणि खोडावर पांढरट बुरशी दिसते.
• पाने गळतात आणि झाडावर परिणाम होतो.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – सल्फर 80% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

64. काळ्या बुरशीचा रोग (Black Mold – Aspergillus spp.)

लक्षणे:

• बोंड आणि पाने काळ्या बुरशीने झाकली जातात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ बायोलॉजिकल कंट्रोल – ट्रायकोडर्मा जैविक बुरशीनाशक वापरावे.
✅ रासायनिक नियंत्रण – मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा कार्बेन्डाझिम 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

65. शेंडा वाळणे (Top Shoot Borer – Scirpophaga excerptalis)

लक्षणे:

• झाडाचा शेंडा वाळतो आणि वाकतो.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि नवीन फांद्या मरतात.

उपाय:
✅ यांत्रिक नियंत्रण – प्रभावित भाग वेचून नष्ट करावेत.
✅ रासायनिक नियंत्रण – स्पिनोसॅड 45% SC (0.3 मिली/लीटर) किंवा इमामेक्टिन बेन्झोएट 5% SG (0.5 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

66. फुलकिडे (Thrips – Thrips tabaci)

लक्षणे:

• पाने गुंडाळली जातात आणि विकृत होतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – फिप्रोनिल 5% SC (1 मिली/लीटर) किंवा स्पिनोसॅड 45% SC (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

67. हिरवे तुडतुडे (Green Jassids – Empoasca kerri)

लक्षणे:

• पाने पिवळी पडतात आणि कडांवरून वळतात.
• झाडाची वाढ खुंटते आणि उत्पादन घटते.

उपाय:
✅ बायोलॉजिकल कंट्रोल – Chrysoperla कारंजा तेल (5 मिली/लीटर) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – थायोमेथोक्साम 25% WG (0.3 ग्रॅम/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

68. बोंड सड (Boll Rot – Diplodia spp., Colletotrichum spp.)

लक्षणे:

• बोंडांवर काळसर व पिवळसर डाग पडतात.
• बोंड कुजते आणि खराब होते.

उपाय:
✅ बियाणे प्रक्रिया – कार्बेन्डाझिम + थायरम (2 ग्रॅम/किलो बियाणे).
✅ रासायनिक नियंत्रण – कॅप्टन 50% WP (2 ग्रॅम/लीटर) किंवा मॅन्कोझेब 75% WP (2 ग्रॅम/लीटर) फवारणी करावी.

69. बोंड पांढरे पडणे (Whitefly Infestation – Bemisia tabaci)

लक्षणे:

• पानांवर चिटचिटीत पदार्थ जमा होतो.
• पाने पिवळी पडतात आणि झाड कमकुवत होते.

उपाय:
✅ सेंद्रिय उपाय – निंबोळी अर्क (5%) फवारणी करावी.
✅ रासायनिक नियंत्रण – डायनोटिफ्युरान 20% SG (0.5 ग्रॅम/लीटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड 17.8% SL (0.3 मिली/लीटर) फवारणी करावी.

कपाशीवर 60+ रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. योग्य व्यवस्थापन, सेंद्रिय नियंत्रण आणि आवश्यकतेनुसार रासायनिक उपाय वापरल्यास पीक निरोगी राहते आणि उत्पादन वाढते.

कपाशी रोग, कपाशीवरील किडी, कपाशी कीटकनाशक, बुरशीनाशक, कपाशी पीक संरक्षण, कपाशीवरील उपाय, शेती मार्गदर्शन, कीड नियंत्रण